Refik Halit Karay’ın eserlerine dikkatle bakıldığında, İstanbul, Anadolu, Ortadoğu şehirleri arasında özel bir yerin sürekli parladığı görülür: Hatay ve çevresi. Antakya, İskenderun, Amik Ovası, Amanoslar, Bayır-Bucak yaylaları, Mığır, Keldağ…
Bu coğrafya, onun yazılarında:
Hatay, Refik Halit’in dünyasında “Türkiye’nin kenarı” değil; gurbet ile vatanın birbirine değdiği ince çizgidir.
Tarihî ve Fikrî Arka Plan: Muhalif Bir Yazarın Hatay’la Gelen Dönüşümü
Refik Halit, Genç Kalemler’in, İttihatçıların, ardından da Millî Mücadele kadrosunun dışında kalan, hatta zaman zaman sert bir muhalefete savrulan bir yazardır. PTT Umum Müdürü olarak Millî Mücadele telgraflarını kestiren bürokrat; 150’likler listesine giren, “vatan haini” ilan edilen aydın odur.
Sonra tablo değişir:
Özellikle Hatay meselesiyle birlikte Refik Halit’te gözle görülür bir kırılma olur. Bir zamanlar Anadolu’daki direnişi “macera” gören, Mustafa Kemal’i İttihatçı diye reddeden kalem, bu kez:
ısrarla yazan bir kaleme dönüşür.
Bu süreç, Atatürk’ün de dikkatini çeker;
“aleyhimize yazıyor ama güzel yazıyor” dediği yazar, bu defa Hatay davasında “bizden yana ve yine çok güzel yazmaktadır.”
Affa giden yol da büyük ölçüde Hatay üzerinden açılır.
Dolayısıyla, Hatay’ın Refik Halit’in eserlerindeki imgesi sadece estetik bir tercih değil, onun biyografisinin, siyasî dönüşümünün ve vicdan muhasebesinin tam merkezidir.
Roman Dünyasında Hatay: Çete ve Coğrafyanın Millet Bilincine Dönüşmesi
Refik Halit’in 1940 tarihli Çete romanı, yalnızca bir aşk ya da macera romanı değildir;
Hatay’ın kurtuluşunu arka plana alan bir coğrafya–kimlik–siyaset romanıdır.
Coğrafyanın Romanın İskeletini Kurması
Romanda:
tek tek anılır. Bunlar sadece fon değil, tezdir:
Coğrafya, Hatay’ın Türkiye’den koparılabilecek “tesadüfî bir ülke parçası” değil,
derinlikli, yerleşik, isimleriyle bile Türklük taşıyan bir yurt köşesi olduğunu anlatmak için kullanılır.
Leçe arazisinin jeolojik açıklaması, Suriye hendeği anlatısı, lav akıntıları, iki dağ sırası arasında “yüzüyor gibi duran sivri kayalar” tasviri…
Bütün bunlar, hem Hatay’ın deprem ve kırık hattı coğrafyasını fark ettirir,
hem de bu sert toprağın üzerinde kurulmuş insan ve millet varlığının direncine işaret eder.
Yer Adlarıyla Kurulan Türklük Vurgusu
Çete mensuplarının harita başında konuştukları sahne çok anlamlıdır:
Köy köy, dere dere yer isimleri sayılır; Mığır’dan Akkaya’ya, İğribucak’tan Yuvalı’ya, Kozluca’dan Ilıkpınar’a, Kızıldağ’dan Soğukoluk ve Nergislik’e…
Bu liste bir bakıma şunu söyler:
“Burası haritada sınır boyu değil;
dili, isimleri, hikâyeleri, yaylaları, kır kahveleriyle yaşayan bir Türk yurdudur.”
Binbaşı’nın “şu havalide tam yüz seksen Türk köyü vardır; Bayır ve Bucak nahiyeleri” demesi,
“Türkiye’den koparılıp Suriyelilere verilecek olan ülke buraları öyle mi?” sorusuyla buluşur.
Cevap nettir: Öyle, ama öyle olmamalıdır.
Çete ve Millî Bilincin Uyanışı
Romanın arka planında:
Refik Halit, bir yerde:
“Hatay’ın kendine has bir kahramanlık tarihi var;
küçük çetelerin düzgün taburlara karşı savaşları ibretle tetkike layıktır”
derken aslında Çete romanıyla yaptığı tam da budur:
Bu tarihi edebî forma taşıyarak kalıcılaştırmak.
Daha çarpıcı olan, bir zamanların Millî Mücadele muhalifi yazarının, artık şu cümleleri kahramanlarının ağzından söylemesidir:
Hatay coğrafyasında geçen bu satırlar, aslında Refik Halit’in kendi zihnindeki dönüşümün de itirafıdır:
Bir zamanlar rejime mesafeli olan aydın, Hatay söz konusu olunca millet ve vatan fikrini yeniden ve daha sahici bir yerden sahiplenmektedir.
Günlük Hayat, Sofra ve Hatırlama
Çete elemanlarının yedikleri arasında “firik pilavı”nın geçmesi;
firikin daha yeşilken koparılıp kurutulan buğday tanesi olarak tarif edilmesi,
Hatay mutfağının da romana sindiğini gösterir.
Bu ayrıntı, Refik Halit’in sadece siyasî tez yazmadığını,
bölgenin diline, mutfağına, kokusuna, sofrasına da nüfuz ettiğini gösteren zarif bir işarettir.
Denemelerde Hatay: Tabiat, Tarih, İman ve Yabancı Bayrak
Bir İçim Su ve Sakın Aldanma İnanma Kanma kitapları,
Refik Halit’in Hatay sevgisini ve Hatay tasavvurunu en yoğun, en süzülmüş hâlde gösterir.
“Antakya”: Meyve, Çiçek, Su ve Sohbet Beldesi
Bir İçim Su’daki “Antakya” yazısı, belki de Türkçede bir şehrin en güzel tasvirlerinden biridir:
Kokusunu “meyan balı çeşnisi”ne, gökyüzünü “menekşe şurubu rengi”ne benzetir;
toprağında “yaz yağmurundan sonra yükselen koku”yu anlatır.
Ve en önemlisi şunu söyler:
Antakya’da asıl sohbetin tadı vardır.
Bu cümle, Beyrut ve Şam’da bulamadığı sohbeti, ruh ve zihin ahengini,
Antakya kahvelerinde, Asi boylarında bulduğunun itirafıdır.
Antakya, bu yazıda gurbeti unutturan şehirdir.
“Hatay Yaylalarında”: Coğrafyanın İman Huzuruna Dönüşmesi
“Hatay Yaylalarında” yazısında:
Bu ifade önemlidir; çünkü Hatay artık:
Fakat hemen ardından semadaki yabancı bayraktan duyduğu rahatsızlığı da dile getirir.
Yani coğrafya güzeldir, fakat siyasal statü yanlıştır.
Bu gerilim, onun Hatay yazılarının altındaki temel akımdır.
“Tarihe Gömülen Antakya”: Depremler ve Diriliş Hafızası
Antakya’nın tarih boyunca onlarca büyük deprem geçirdiğini,
defalarca yıkılıp dört kere tamamen yeniden kurulduğunu anlatır.
Yerin yarıldığı, kızıl alevler ve kara dumanlar fışkırdığına dair eski anlatılara yer verir;
şehir evlerinin çoğunun tek katlı, ahşap, geniş avlulu oluşunu bu korkuya bağlar.
Ama ardından çok mühim bir vurgu gelir:
Her zelzeleden, her yangından, her kıtallikten sonra Antakya yeniden kurulmuş,
yeniden bezenmiş, yeniden şaşaalı binalarla, saraylarla donanmıştır.
Yani Antakya onun zihninde yıkılıp yıkılıp ayağa kalkan bir şehir,
yani diriliş hafızasıdır.
Refik Halit’in Antakya’sı, yıkıma yazgılı değil, yeniden doğmaya mecbur bir şehirdir.
Hatay’ı Hülasa, Hatay’ın Dört Kapısı, Fransız Edebiyatında Antakya
Bu yazılarda:
üzerinde durur.
Hatay böylece sadece “bizim için” değil,
dünya için de cazibesi olan bir medeniyet durağı olarak anlatılır.
Makalelerde Hatay: Bayır-Bucak, Türkmenler ve Hudut Bilinci
17 Ocak 1947 tarihli “Bayır-Bucak’a Dair” yazısı,
Refik Halit’in Hatay çevresine bakışını kristalize eder:
Bu satırlar:
Manda altındaki Suriye’yi anlattığı makalelerde de Hatay,
kuzeyde Türk yurduyla bağ kuran, güneye sarkan bir kültür köprüsü olarak sürekli görünür.
Gurbet Hikâyeleri ve Hatay: Dilin Sığınağı Olarak Hudut
Gurbet Hikâyeleri’ndeki “Eskici” öyküsünde:
aslında Refik Halit’in kendi içini açmasıdır.
Bu bağlamda Hatay:
O yüzden Hatay, onun zihninde sadece fiziki hudut değil;
dilin, kimliğin ve sohbetin sınır taşıdır.
Refik Halit’in Dünyasında Hatay İmgesinin Katmanları
Bütün bu roman, hikâye, deneme ve makaleleri üst üste koyduğumuzda,
Hatay’ın Refik Halit Karay’daki imgesini beş ana katmanda toplayabiliriz:
Bir Yazarın Vicdan Aynası Olarak Hatay
Refik Halit Karay’ın eserlerinde Hatay,
sadece bir coğrafya, bir fon, bir arka plan değildir.
Hatay:
Bu yüzden, Refik Halit’in dünyasında Hatay’ı okumak,
yalnızca bir bölgeyi tanımak değil,
bir yazarın kendisiyle, tarihyle, milletle ve dille hesaplaşmasını izlemek demektir.
Onun satırlarında Hatay, haritada ince bir çizgi değil;
Türkçenin, hafızanın ve vatan duygusunun kalın harfle yazıldığı bir coğrafyadır.